۲ـ۱ـ۶ اهمیت مسئولیت مدنی

علمای حقوق مدت‌ها مسئولیت مدنی را رشته‌ای فرعی از حقوق مدنی می‌دانستند ولی امروز این مسئولیت مهمترین بخش حقوق تعهدات را چه از لحاظ عملی و چه از لحاظ نظری تشکیل می‌دهد.

۲ـ۱ـ۶ـ۱ اهمیت عملی

دعاوی ناشی از مسئولیت امروز بزرگترین قسمت دعاوی مدنی را تشکیل می‌دهد این توسعه روز افزون مسئولیت مدنی در وهله اول مرهون کثرت خساراتی است که بر اثر ترقی جامعه صنعتی و ماشینی پیش می‌آید و در وهله دوم به رفتار خود زیان دیده بستگی دارد. سابقاً زیان دیده به تنهایی عواقب خسارات را تحمل می‌کرد ولی امروز در صدد مطالبه این خسارت از مسبب آن بر می‌آید. این فراوانی دعاوی نشانه تغییر تفکر و نمودار نیاز به امنیت در زندگی است که بیش از پیش همراه با خطر است و از طرفی راه‌های احقاق حق برای زیان دیده در حقوق معاصر مسئولیت رو به افزایش و فراوانی است. امروز وقوع حادثه، فرصتی مناسب برای مطالبه خسارت است و زیان دیده این فرصت را از دست نمی‌دهد و سرانجام نتیجه توسعه بیمه اجباری‌یا ارادی مسئولیت را نمی‌توان در توسعه دعاوی ناشی از مسئولیت نادیده گرفت. زیان دیده به دو علت ممکن است در اقامه دعوی علیه صادر کننده چک بی محل مردد باشد.‌ یکی به علت اخلاقی و آن دو صورتی است که مباشر خویش یا دوستی باشد، و علت دیگر نداری مباشر خسارت است که می‌تواند زیان دیده را از اقامه دعوی باز دارد.

۲ـ۱ـ۶ـ۲ اهمیت نظری

مسئولیت مدنی در قانون بسیاری از کشورها چنان است که شامل همه موارد مسئولیت نمی‌شود. مثلاً در قانون فرانسه ۱۵ ماده وجود دارد و محاکم فرانسه ناگزیر بودند که دعاوی بی شماری از مسئولیت را که از‌ یک قرن پیش تا کنون طرح شده است با این ۱۵ ماده حل و فصل کنند. رویه قضایی و عقاید علمای حقوق تقریباً فرضیه مسئولیت مدنی را در کنار قانون و حتی در پاره‌ای موارد مغایر با قانون تکمیل کرده‌اند و هنوز هم قواعد این مسئولیت در حال تکامل است.

۲ـ۱ـ۷ انواع مختلف مسئولیت مدنی

سه نوع مسئولیت مدنی وجود دارد که از نظر فعل زیان آور با ‌یکدیگر تفاوت دارند. این سه نوع مسئولیت به شرح زیر می‌باشند.

۲ـ۱ـ۷ـ۱ مسئولیت ناشی از فعل شخصی

طبیعی است که هر کس باید مسئول نتایج اعمال خود باشد ولی از‌یک سو تا حدی که این مسئولیت مبتنی بر تقصیری است که تعریف آن دقیقی است، مشکلاتی در مقیاس حقوق عمومی مسئولیت به جا می‌گذارد و از سوی دیگر نوعی مسئولیت خاص ناشی از فعل شخص^[۹۵] وجود دارد و آن مسئولیت ناشی از افراط در اعمال حق است.

۲ـ۱ـ۷ـ۲ مسئولیت ناشی از فعل دیگری

در آغاز شگفت می‌کند که کسی مسئول خسارتی باشد که دیگری آن را وارد ‌کرده‌است ولی قانونگذاران کشورهای مختلف از جمله فرانسه و انگلستان و ایران (مسئولیت مدنی در حقوق ایران به تفصیل می‌آید) مواردی از مسئولیت ناشی از فعل دیگری را مقرر ‌داشته‌اند و از این کار دو هدف دارند. نخست خواسته‌اند هنگامی که فاعل اصلی خسارت، نقدینه‌ای برای تأدیه خسارت زیان دیده ندارد مسئول معتبر برای تأدیه این خسارت فراهم آوردند و این در صورتی است که مباشر خسارت مثلاً طفل‌یا کارگر روز مزدی است و دیگر آن که خواسته‌اند با تهدید به مسئولیت کسی را که اختیار و قدرتی دارد این قدرت را در زمینه ممانعت از بروز حوادث احتمالی به کار قدرتی دارد این قدرت را در زمینه ممانعت از بروز حوادث احتمالی به کار برد.

هنگامی که سخن از مسئولیت ناشی از فعل دیگری به میان می‌اید باید خیلی محتاط بود، چه این عبارت می‌تواند متضمن فرض‌هایی باشد که از نظر حقوقی ‌با یکدیگر تفاوت دارند. فرض اول ناظر به مواردی است که شخص، مسئول عمل زیان آوری باشد که عملا دیگری آن را مرتکب شده است ولی در حقیقیت او فاعل آن است (اگر الف به ب تنه بزند و به هنگام زمین افتادن ث را زخمی کند خسارت عملاً از نظر مادی از ناحیه ب وارد آمده است ولی از خسارت معلول تقصیر الف است). فرضهای دیگر مسئولیت ناشی از فعل دیگری، مسئولیت‌هایی هستند که فعل مستقل‌یکی موجب مسئولیت دیگر‌ی می‌شود مباشر خسارت از نظر حقوق تمام عناصر مسئولیت را در خود جمع دارد چه تقصیر او موجب خسارت شده است ولی شخص دیگر که در مرحله دوم مسئول است باید عواقب این خسارت را ترمیم کند.

۲ـ۱ـ۷ـ۳ مسئولیت ناشی از فعل اشیا

آخرین نوع مسئولیت در حقوق مدنی فرانسه نمونه بارز ابداع رویه قضایی است. قانون مدنی فرانسه دو نوع شی می‌شناخت که مالک آن ها در صورت وقوع خسارت از ناحیه این اشیاء باید مسئول ترمیم آن باشد و این دو نوع عبارتند از: حیوانات (که چنان که دیدیم در حقوق روم بردگان نیز به مثابه حیوانات بودند و به قول امام مالک در الموطا: «العبد سلعه کباقی السلع»‌یعنی برده کالایی است مانند کالاهای دیگر) و ماده ۱۹۸۶ قانون مدنی فرانسه ناظر به خسارت ناشی از بنا است تفسیر آن هم اشکالی به میان نیاورده است. ماده ۱۹۸۵ همین قانون مالک حیوان یا کسی که آن را به کار می‌برد در مدت کار حیوان مسئول خسارت ناشی از حیوان می‌شناسد. این مسئولیت تابع قواعد عمومی ضمان قهری است‌یعنی باید تقصیر مالک ثابت شود و رویه قضایی فرانسه در آغاز این قول را می‌پذیرد ولی به زودی از نظر خود بر می‌گردد و اماره تقصیر را نیز از این ماده استنباط می‌کند.

آغاز قرن بیستم با کثرت حوادث ناشی از اشیای فنی و بیجان (دیگ بخار‌ یا دیگ عادی، ماشین صنعتی، خودرو) همراه بود و ماده ۱۳۸۵ قانون مدنی فرانسه که صراحتاً از خسارت ناشی از فعل حیوان نام می‌برد، دیگر برای تدارک خسارت ناشی از این اشیاء به کار نمی‌آید.

رویه قضایی فرانسه برای ترمیم این خسارت از بند‌یک ماده ۱۹۸۴ قانون مدنی استمداد کرد. این ماده ناظر به مواردی فراوان از مسئولیت است (مسئولیت اولیا، استاد کار، معلم، کار فرما و…) ماده ۱۳۸۴ قانون مدنی استمداد کرد. این ماده ناظر به مواردی فراوان از مسئولیت است (مسئولیت اولیا، استاد کار، معلم، کار فرما و…) ماده ۱۳۸۴ به نظر علمای حقوق فرانسه چنان کلی انشاء شده است که می‌تواند موارد بسیاری از مسئولیت را در بر داشته باشد (هر کس نه تنها مسئول خسارتی است که با فعل خود به دیگری می‌رساند بلکه مسئول خسارتی نیز هست که افراد تحت مسئولیت او‌یا اشیای تحت حفاظت او به دیگری وارد کرده‌اند). این مقدمه ارزش ادبی دارد ولی رویه قضایی فرانسه اصل کلی مسئولیت ناشی از اشیاء بیجان را از آن استنباط کرده و با کمی تعدیل آن را چنین بیان داشته است:

«هر کس مسئول خسارتی است که به وسیله اشیای تحت حفاظت خود به دیگری می‌رساند». از سال ۱۹۱۹ دیوان کشور فرانسه به صورتی کلی نظر داده است که اماره مسئولیتی متوجه اشیای بیجان است که جز با اثبات این که خسارت ناشی از علتی بیگانه از شی بیجان بوده است از اعتبار نمی‌افتد. امروز مسئله مسئولیت ناشی از اشیا بیش از گذشته پیچیده است و در قبال اصل کلی مسئولیت ناشی از فعل اشیای بیجان‌یا حیوانات (حیوان و شرع بیجان از نظر حقوقی در‌یک ردیف است) که منشاء آن قضایی است قوانین خاصی وضع شده است که محافظت پاره‌ای از اشیاء را از این اصل کلی استثنا می‌کند.

۲ـ۱ـ۸ مسائل مشترک همه انواع مسئولیت مدنی